و ذا النون اذ ذهب مغاضباً فظن ان لن نقدر عليه فنادي في الظلمات ان لا اله الا انت سبحانک اني کنت من الظالمين فاستجبنا له و نجيناه من الغم و کذلک ننجي المؤمنين

دوشنبه، اسفند ۲۲، ۱۳۸۴

معماری مسجد در غرب آفریقا 1

آيا چيزي به عنوان کليشه در مسجد سازي وجود دارد؟ آيا تمامي مساجد الزاماً با داشتن مناره، گنبد، طاقها و تزئيناتي از کاشي و گچ شناخته مي شوند؟ از شمال آفريقا تا هند اين عناصر اجزاي توصيفي معماري مسجد به شمار مي روند. با اين حال بايستي توجه کرد که اسلام عمدتاً از طريق فتوحات به اين سرزمينها دسترسي يافت و اين به آن معناست که چگونگي سبک ساخت مسجد در اين مناطق بطور کامل وارد شده بوده است. در مورد آفريقاي زيرصحرا و همچنين چين و جنوب شرقي آسيا ورود اسلام طول کشيده تر بوده و از طريق بازرگانان و تجار صورت گرفته است. اينجا در اين باره بحث خواهم کرد که اين امر تا حدودي توضيح مي دهد چرا معماري مسجد در اين مناطق تطابق ظاهري کمتري با اصول معمول بناي مسجد دارد

صياد معتقد است فتوحات اعراب در خاور ميانه با سه انگيزه که به نوعي با سياستهاي استعماري مطابقت داشته است به انجام رسيده است: مأموريتي غيبي در جهت گسترش دين اسلام، در اختيار گرفتن قدرت سياسي با حکمراني حاکمان عرب و گسترش بازرگاني و در نهايت استفاده از منابع سرزمينهاي تحت حاکميت. با اين حال فتح اعراب هميشه توام با تقابل و منازعه نبوده است. برعکس در مواردي همچون دمشق و سيسيلي سلطنت اعراب بر استعمار بيزانسي ترجيح داده مي شده است: "ضبط کردن و تهي سازي ساختمانها و تشکيلات مذهبي سياسي تمدنهاي پيشين يک رفتار معمول اعراب بوده است. چنين رفتارهايي در تغيير کاربري سازه هاي مدني سابق، سمبلي است که نامي جز استعمار نمي توان بر آن نهاد. در اختيار گرفتن کليساها و تبديل بعدي آنها به مساجد و ساختن قصر حکمراني در مراکز شهرهاي جديد يا قديمي عملاً مطرح کننده استعمار شهري است." بر عکس، نفوذ اسلام در آفريقاي زيرصحرا در حدود قرن نهم از طريق مسيرهاي کاروانهاي صحرايي عملي شده است. دو لايه و مسير جداگانه به اسلام در غرب آفريقا شکل داده است. يکي ارتباطي است که بين سرزمين مغرب و مراکز تجارت طلا در مناطق صحرانشين آفريقا مثل حکومت بت پرست سونينکه در غنا وجود داشت و ديگري مسير شرقي بود که سودان مرکزي شامل حکومتهاي کانيم بورنو و هاوسا را به ليبي تونس و مصر متصل مي کرد. در اسلام آفريقايي عليرغم تنوعات محلي و قومي يک فاکتور متحد کننده غلبه مذهب مالکي است و اين همان مکتب فکري است که در مغرب مورد متابعت قرار مي گيرد. علاوه بر روابط تجاري بين اين دو منطقه نوعي هماهنگي و همبستگي روحي نيز با آفريقاي شمالي وجود دارد. در واقع اکثريت برادري صوفي در غرب آفريقا از مغرب منشأ گرفته است اما گسترش طرق صوفي تا همين اواخر در قرنهاي هجدهم و نوزدهم بروز چنداني نداشت

مسجد همچنان که ريشه عربي کلمه نشان مي دهد و معادلهاي آن در زبانهاي مختلف آفريقايي به آن اشاره دارند بيشتر از جايي براي به خاک افتادن نيست. البته در ادبيات ولوف کلمه معادل مسجد به معناي رو گرداندن به سمت شرق است. مساجد آفريقاي غربي از محوطه هاي ساده بدون سقفي که به عنوان محلي براي نماز جماعت استفاده مي شوند تا ساختمانهاي با شکوه متفاوتند. ناممکن خواهد بود به نحوي منصفانه تنوع وسيع معماري صاحب سبک مسجد در غرب آفريقا را در اين نوشته مرتب کنيم. به همين دليل مناطقي که بطور اوليه در اينجا به آنها مي پردازيم سنگال و مالي خواهند بود. سبک و مواد مورد استفاده در مساجد سنتي با توجه به گروههاي قومي و محيط زندگي متفاوت هستند. سبک مسجد سازي که با عنوان سوداني شناخته مي شود و متعلق به منطقه غرب سودان مي باشد شايد در نوع خود مشهورترين باشد. در مناطق وسيعي از رودخانه سنگال تا خم نيجر و نيز غنا و ساحل عاج اين مساجد با ماده ساختماني عمده منطقه، رس ساخته شده اند. شکل ساختماني مشخص کننده اين مساجد شامل شبکه وسيعي از تيرهاي چوبي به کار رفته در روبناي ساختمان مي باشد. اين شبکه تيرهاي چوبي به عنوان داربست در فرآيند سالانه تجديد روبنا استفاده شده و کاربرد تزئيني هم دارند. به علاوه اين مساجد يک برج محراب، سقف مسطح و يک محوطه نيز دارند. سقف مسطح با ستونها حمايت مي شود و کف بنا با شن پوشانده شده بر روي آن حصير پهن مي شود. روشنايي به شکل جالبي از طريق سوراخهايي که در سقف تعبيه مي شود به دست مي آيد. داخل بنا به جز انبوه ستونها و طاقهاي آنها تزئيناتي ندارد. اين سادگي دلپسند مانع از جلب توجه نمازگزار در حين عبادت خداوند مي شود

مالي از سنتي غني با نام ماندينگ که براساس نام گروه جمعيتي غالب آن نامگذاري شده است برخوردار بود. در بين اين مردم آنها که تحت تأثير اسلام قرار داشتند با عنوان ديولا يا وانگارا شناخته مي شوند. اين گروه همچنين در طي مهاجرت خود منطقه وسيعي شامل بخشهايي از سنگال، شمال نيجريه، خم شمالي نيجر، ساحل گينه و ساحل عاج تا کونگ را پوشش داده اند. سبک ماندينگ با استفاده از اشکال مخروطي مشخص مي شود که به خصوص در بناهاي تاريخي در محل ورودي صحن خانه ها يا مساجد يافت مي شود. اين تشکيلات با ستونهاي مربعي و اجزاي ديگر که بطورت متناوب قرار مي گرفتند تزئين مي شدند. چنين نمايي در معماري دوگون نيز يافت مي شود. اما به جز همبستگي نزديک بين معماري محلي و مذهبي، استفاده از اجزاي ديگري از قبيل تيرهاي باستاني بلند که در باورهاي باستاني ديني اين مناطق آفريقايي کاربرد مي داشته اند شاهدي از همگرايي و ترکيب آداب باستاني با آداب اسلامي مي باشد. بدين ترتيب سبک ماندينگ که مرتبط با سبک سوداني مي باشدبوسيله بازرگاناني که اشکال صوفي اسلامي را مي آموختند در تمامي اين منطقه وسيع منتقل مي شدند. امروزه انتقال سبک جننکه با جابجايي و مهاجرت معماران بزرگي که تواناييهاي ساختمان سازيشان علاقه فراواني برانگيخته به انجام مي رسد

هیچ نظری موجود نیست: