ظهور شیمی تجربی

ما در اينجا برخي نکات اصلي

را درباره سه بنيانگذار عمده

شيمي تجربي؛ جابر ابن حيان

رازي و المجريتي ارائه مي دهيم

جابر ابن حيان

يکي از نکاتي که از سوي هولميارد مطرح شده است و در مورد شيمي اهميتي اساسي داشته است و بطور عمومي در توسعه علوم نقشي محوري بازي کرده است، رشد و گسترش جنبه عملي آن که عبارت از تجربه است مي باشد. اين موضوع يکي از مشکل سازترين نکات در بررسي تاريخ علم بوده است به نحوي که بسياري صاحبنظران در زمينه تاريخ علوم نسبت به آن بي توجهي و دستکاري فراواني روا داشته اند. تجربه آن چيزي است که بين علوم مسلمانان و حدسيات يوناني (چيزي که علم خوانده مي شود) فاصله مي اندازد. تجربه هم با مسلمانان آغاز شد، قرنها پيش از آن که امثال گروسه تست ظهور کرده باشند. اما انبوه دانشمندان با کوتاه بيني معمول خود که يا در پناه آن مخفيانه اغراض غيرصادقانه خود را دنبال مي کنند يا ناتواني خود را به نمايش مي گذارند يا ترکيبي از هر دو را بروز مي دهند افتخار کار تجربي در حوزه علم را به چنين افرادي انتساب مي دهند. در واقع هولميارد ذکر مي کند که چگونه جابر ابن حيان (722-815) يکي از اولين دانشمندان مسلمان و ترويج دهنده شيمي (لغت نامعقول؛ پدر؛ را به کار نمي بريم، آنچنان که گويا علم پدر و فرزندي داشته باشد) با عمليات شيميايي از قبيل بلورسازي، آهکي شدن، حل شدن، تصعيد، احيا و غيره آشنا بوده است و مهمتر از همه، آنها را توضيح داده است. آن چنان که هولميارد اشاره مي کند نکته جالبتر آن است که جابر در صدد بوده است تغييراتي که در طي اين روند رخ مي دهد را درک کند و نظرياتي درباره استفاده از آنها ارائه داده است. به عنوان مثال توضيح داده است چگونه هدف از آهکي کردن رفع ناخالصيهاي فلزات است و اين که فلزات چگونه از راههاي مختلفي آهکي مي شوند. جابر همچنين روندهايي را براي آماده ساختن فولاد، تصفيه ساير فلزات، رنگ آميزي منسوجات و چرم، لاک زدن پارچه ها براي نفوذ ناپذيري در برابر آب، آماده سازي رنگ مو و ساير موارد توضيح داده است. او دستور ساختي براي جوهر تذهيب ارزان قيمت که در دست نوشته ها استفاده مي شود ارائه داده و به استفاده از دي اکسيد منگنز در شيشه سازي اشاره کرده است. او همچنين با اسيد سيتريک و ساير مواد آلي آشنا بوده است. درباره نقش حياتي تجربه، جابر چنين گفته است: "اولين نکته اساسي در شيمي اين است که تو بايستي کاري عملي به انجام رساني و تجربياتي را پيش ببري زيرا کسي که کار عملي انجام ندهد يا تجربه اي به اجرا نگذارد هرگز به حداقل درجه تسلط در علم نخواهد رسيد. اما تو اي فرزندم پيگير انجام تجربيات باش تا شايد دانش و آگاهي بيابي. دانشمندان در فراواني مواد کار خشنود نمي شوند بلکه در عالي بودن روشهاي تجربي شان به وجد مي آيند." دستاوردهاي عمومي جابر از سوي الفاروقي نيز تلخيص شده است. برخي از نوشته هاي او شامل کتاب الخواص الکبير (کتاب بزرگ خصوصيات شيميايي مواد)، الموازين (وزنها و اندازه ها)، المزاج (ترکيب شيميايي)، الاصبغ (رنگها) مي شوند. در رأس اينها، او مقياس دقيقي ساخت که او را قادر مي ساخت اجسامي را که 6480 بار کوچکتر از رطل (تقريباً يک کيلوگرم) بودند اندازه گيري کند. او پيش از جان دالتون، ده قرن پيش از او، ترکيبات شيميايي را به صورت اتحاد و ترکيبي از عناصر با يکديگر در اندازه هايي بسيار کوچکتر از آن که با چشم برهنه قابل ديدن باشد، بدون اين که خصوصيات خود را از دست بدهند توصيف کرد. او نوعي کاغذ ابداع کرد که در برابر آتش مقاوم بود. دستاورد ديگر جابر آنچنان که قبلاً ذکر شد شامل توصيف او از روندهاي شيميايي تصعيد، ذوب، تخليص، امتزاج، اکسيداسيون، بلور سازي، تقطير، تبخير و صافي کردن است. او همچنين بسياري محصولات جديد را شناسايي کرد که شامل قلياها، اسيدها، نمکها، رنگها و گريسها مي شوند. او اسيد سولفوريک، اسيد نيترو هيدرو کلريک (براي حل کردن برخي فلزات استفاده مي شد)، سود سوزآور و انواعي از نمکها از قبيل سولفاتها، نيتراتها، و کربنات پتاسيم و کربنات سديم را تهيه نمود. کارهاي جابر با فلزات و نمکها منجر به تسهيل گسترش تکنيکهاي ريخته گري و روندهاي شيشه گري براي ساختن کاشيها و ساير سراميکها شد. با تمامي چنين دستاوردهايي، بسياري از دانشمندان غيرمسلماني که در حوزه کيمياگري مطالعه کرده اند به جاي متمرکز شدن بر روي مشارکت ناب علمي جابر در شيمي، ترجيح داده اند درگير جنبه هاي مبهم و ملال آور غيرعلمي کارهاي او که برخاسته از کارهاي وهم آلود و آداب اجدادي يوناني و باستاني بوده است شوند. چنين جنبه هايي در عوض از سوي ابن سينا و ابن خلدون به فراواني رد شده اند. چنين جنبه هايي مکرراً از سوي بسياري دانشمندان غربي مطرح مي شوند تا در سايه آن دانش شيمي مسلمانان را نامعتبر جلوه دهند

رازي پس از جابر

پيش از آن که مسلمان مطرح ديگري در عرصه شيمي مدرن ظهور کند و به شکوفايي برسد، حدود يک قرن پس از جابر گذشته بود؛ رازي (متولد 866). رازي کار عالي که جابر شروع کرده بود را حفظ کرد و بنياني براي آن مهيا کرد که تا روزگار ما پابرجاست. در اثر خود به نام رمز رموز او طبقه بندي بسيار کابردي از مواد طبيعي ارائه داد. او اين مواد را به مواد خاکي، نباتي و حيواني تقسيم کرد و به اينها تعدادي مواد که بطور مصنوعي ساخته شده بودند از قبيل اکسيد سرب، سود قليايي و انواع آلياژها اضافه نمود. او در مورد تجربيات خود قدمي جلوتر گذاشت و تجربيات خود را فهرست بندي کرده و شرح داد. ابتدا مواد مورد استفاده را شرح داده سپس به دستگاههاي مورد استفاده پرداخته است و در نهايت روشها و شرايط آزمايش را شرح داده است. رازي آزمايشگاه را مطابق با سبک و کاربرد عمومي امروزي طراحي کرد و براي آزمايشگاه خود بيش از بيست نوع ابزار طراحي کرد، تشريح نمود و مورد استفاده قرار داد. آناواتي و هيل، هر دو گزارش خوبي از اين آزمايشگاه، پيشرو آزمايشگاههاي مدرن که بخشهاي بسياري از آن هنوز مورد استفاده قرار مي گيرد ارائه داده اند. هيل به اين مورد آخر اشاره کرده است ولي آناواتي به آن نپرداخته است. رازي تنها ليستي از ابزارهاي مورد استفاده در شيمي به دست نداده است بلکه جزئياتي از چگونگي ساختن ابزارهاي ترکيبي آزمايشگاهي ارائه داده است و همان قسم اطلاعاتي را در اختيار گذاشته است که امروزه در خودآموزهاي هنر آزمايشگاه مي يابيم. طبقه بندي منظم او از حقايق به دقت مشاهده شده و تفسير شده اش، براساس مواد شيميايي، واکنشها و دستگاههاي مورد استفاده، با زباني کاملاً روشن و واضح تأثير زيادي در "اهميت استثنايي او در تاريخ شيمي" چنان که هولميارد توصيف مي کند دارد. اينها در واقع سمبلهاي علم مدرن هستند. بدين ترتيب اين نتيجه روشن به دست مي آيد که علم مدرن در عمل و روش، و نه تنها محدود به شيمي، ريشه در آثار و دستاوردهاي دانشمندان مسلمان دارد. دانش شيمي مسلمانان خود ثابت مي کند علوم مسلمانان از آن نوع اسرار آميز و مخفي نبوده است که با رنسانس اروپايي به پايان رسيده باشد

شيمي داني از مادريد

المجريتي (950-1007) چنان که از نامش نيز بر مي آيد از مادريد بود و چنان که قبلاً مختصراً اشاره شد، اختصاصاً از جهت اثرش با عنوان رتبت الحکيم مورد توجه قرار گرفته است. او در اين کتاب در کنار ساير موارد فرمولها و روشهايي براي خالص سازي فلزات ارزشمند ارائه داده است. اين نوشتجات دو سال پس از در گذشت او در سال 1009 جمع آوري و تأليف شده است. در اين اثر، المجريتي همچنين اولين کسي بود که قانون بقاي ماده را اثبات کرد. اين قانون را هشتصد سال پس از او به لاوازيه فرانسوي، کسي که پدر شيمي خوانده مي شود، انتساب دادند

اين نوشته ترجمه اي از اين متن است