و ذا النون اذ ذهب مغاضباً فظن ان لن نقدر عليه فنادي في الظلمات ان لا اله الا انت سبحانک اني کنت من الظالمين فاستجبنا له و نجيناه من الغم و کذلک ننجي المؤمنين

چهارشنبه، اردیبهشت ۲۰، ۱۳۸۵

فیزیکدان مرو

بزگترين دانشمند مرو الخازني بود. او در سالهاي 1115-1130 در مرو ظهور کرد. او يک پسرک برده بود که اربابش او را با بهترين آموزشها در رياضيات و فلسفه آشنا ساخت. او يک رياضيدان صاحب منصب در دربار سلجوقي شد. درباره زندگي او جز اندکي جزئيات چندان دانسته نيست. او بسيار زاهدانه مي زيست و هدايا را پس مي فرستاد. زماني هزار دينار را که از سوي همسر يک امير برايش فرستاده شده بود پس فرستاد. او با تنها سه دينار در سال ايام مي گذرانيد. دستاوردها و دانش نجومي او را مي توان به شکلي خلاصه با تشريحي که در مورد ساخت يک ساعت آبي بيست و چهار ساعته ارائه مي دهد دريافت. او اين ساعت را با مقاصد نجومي ساخت. او همچنين رساله اي با عنوان الزيج المعتبر السنجري دارد که در آن موقعيت ستاره ها را در سال 1115/16 در عرض جغرافيايي مرو ارائه مي دهد. با اين حال خازني بيشتر به خاطر اثرش با عنوان کتاب ميزان الحکمه که در سال 1121 کامل شد شناخته شده است. اين کتاب به عنوان يک اثر انحصاري و مرکزي در فيزيک مسلمانان باقي ماند. رساله کتاب ميزان الحکمه در سالهاي 1121-1122 براي دربار سلطان سنجر بوسيله الخازني نگاشته شد. اين کتاب در چهار نسخه دست نويس باقي مانده است که سه تا از آنها مستقل هستند. در اين کتاب ترازوي آبي مورد مطالعه قرار گرفته و ساخت و استفاده از آن و نظرياتي درباره سکون شناسي و اصول فيزيکي آبي و برخي موضوعات ديگر مورد بحث قرار گرفته است. بخشي از اين اثر بوسيله انوي خانيکوف روسي در اواسط قرن نوزدهم ترجمه و ويرايش شده است

بدون اشاره به برخي جزئيات درباره اين کتاب بايد گفت که هشت بخش ابتدايي آن درباره نظريات پيشين در مورد مرکز گرانش همچون نظريات بيروني، رازي و عمر خيام بحث مي کند. خازني مهمتر از هر نکته ديگري به موضوع ناتواني يونانيان در افتراق دادن روشن بين نيرو، جرم و وزن توجه مي دهد و نشان مي دهد که از وزن هوا و کاهش تراکم آن با ارتفاع اطلاع دارد. خازني با نگاه کردن به علم پيشينيان خود، ثبت ارزشمندي از دستاوردها و مشارکت علمي آنان که ممکن بود ناشناخته باقي بماند يا از بين برود ارائه داده است

بسياري از ساير رسالات او درباره اصول فيزيکي آبي و به طور اختصاصي تعيين وزن مخصوص بحث مي کنند. الخازني درباره تشريح ابزارهاي مورد نياز در به دست آوردن نتايج صحيح بي نهايت وسواس به خرج مي دهد. دقت فراوان او در آماده سازي ابزارها و مواد مورد آزمون و نيز در انجام توزينهاي گوناگون مورد نياز، کتاب او را به يکي از بهترين نمونه هاي "دقت سرسختانه براي تحصيل صحت علمي" در ادبيات فني مسلمانان تبديل کرده است. علاقه او معطوف به تعيين وزن مخصوص فلزات، سنگهاي قيمتي و آلياژها بود. او در اين زمينه اهداف تجاري را مدنظر داشت تا درجه خلوص مواد گوناگون را تعيين کند و موارد تقلبي را تشخيص دهد. براي تعيين کردن وزن مخصوص يک نمونه، وزن آن بايد در هوا و آب و نيز حجمي از هوا و آب که بوسيله نمونه اشغال مي شود دانسته شود. از اين رو بيشتر محققان مسلمان در تجربيات خود از ترازوهاي آبي استفاده مي کردند. الخازني با استفاده از ابزار مشابه آن چه که البيروني مورد استفاده قرار داده بود اندازه گيريهاي مکرر براي چندين فلز و سنگهاي جواهري به انجام رسانيد. او همچنين وزن مخصوص مواد ديگري را مثل نمک، کهربا و رس اندازه گيري کرد و به اين موضوع توجه کرد که آيا اين مواد در آب فرو مي روند يا شناور مي مانند. در مجموع او وزن مخصوص پنجاه ماده گوناگون را شامل سنگهاي قيمتي، فلزات و مايعات ثبت کرد. دقت چنين اندازه گيريهايي تکان دهنده است. هيل اعداد ارائه شده از سوي خازني را در مقايسه و همراهي با اندازه گيريهاي مدرن ارائه کرده است. ميلي معتقد است مقادير وزن مخصوص ارائه شده از سوي بيروني و خازني يکي از برجسته ترين نتايج به دست آمده از سوي مسلمانان در فيزيک تجربي است. تعريف سخت گيرانه اي که براي وزن مخصوص از سوي خازني ارائه شده است به اين ترتيب است: اندازه وزن يک جرم کوچک از هر ماده اي همان نسبت را در برابر حجم خود دارد که اندازه وزن يک جرم بزرگتراز همان ماده به حجم خود دارد

خازني در زمينه سکون شناسي و اصول فيزيک آب به مثابه دانشجوي بيروني و اسفيزري به نحوي عالي از اصول آنان کمک مي گيرد. خازني همچنين حجم زيادي را به تشريح ترازوهاي گوناگوني که پيشينيانش مورد استفاده قرار مي دادند اختصاص مي دهد اما بر روي ترازويي که آن را ميزان الحکمه مي نامد تمرکز مي کند. ترازوي حکمت خازني يک ابزار منحصر به فرد است. هرچند او اين ترازو را مديون مظفر ابن اسماعيل از هرات است اما خازني در آن اصلاحاتي صورت داده است و آن را تبديل به ابزاري کرده است که قادر است دقيقترين اندازه گيريها را صورت دهد. چنين دقتي مديون طول شاهين ترازو، روش مخصوص تعليق ترازو و اين حقيقت که مرکز گرانش و محور نوسان به يکديگر بسيار نزديک بودند و البته ساخت بسيار دقيق تمامي اين مجموعه بود. با چنين ابزاري خازني مي گويد به دقتي معادل يک در شصت هزار دست يافته است. استفاده او از اين ترازو اهداف متنوعي داشت از توزينهاي معمولي تا اندازه گيري وزن مخصوص، سنجش ترکيب آلياژها، تبديل درهم به دينار و بسياري معاملات ديگر بخشي از استفاده هاي او بودند. او در تمامي توزينها آن قدر کفه هاي ترازو را به اطراف جابجا مي کرد تا به تعادل برسد. خازني در نوشته هاي خود تمرکزي اختصاصي بر روي نسبتهاي دو جزء يک آلياژ ارائه مي دهد. هال مي گويد ترازوي آبي خازني هيچ شکي باقي نمي گذارد که "او به عنوان يک سازنده ابزارهاي علمي بزرگترين نمونه مثالي تمامي دورانهاست." خازني همچنين در کتاب خود مشاهدات و پيشنهادات بسياري انجام داد که برخي از بنيانهاي فيزيک مدرن را تشکيل مي دهد. او چنين مي گويد: براي هر جسم سنگين با وزن مشخص که در فاصله مشخصي از مرکز هستي واقع شده است، گرانش آن جسم بستگي به فاصله آن از مرکز هستي دارد. به اين ترتيب گرانش اجسام بستگي به فاصله آنها از مرکز هستي دارد

بدين ترتيب خازني اولين کسي بود که اين فرضيه را پيشنهاد کرد که گرانش اجسام براساس فاصله آنها از مرکز زمين متفاوت است. اين پديده پس از او تنها در قرن هيجدهم (شش قرن پس از خازني) پس از پيشرفت کافي در نظريه گرانش کشف شد. خازني همچنين دريافته بود آب در فاصله هاي نزديکتر به مرکز زمين تراکم بيشتري دارد و اين موضوع را بيش از يک قرن زودتر از راجر بيکن (1220-1294) که اين موضوع را طرح و اثبات کرد عنوان کرده بود

اين نوشته ترجمه اي از اين متن است

هیچ نظری موجود نیست: