و ذا النون اذ ذهب مغاضباً فظن ان لن نقدر عليه فنادي في الظلمات ان لا اله الا انت سبحانک اني کنت من الظالمين فاستجبنا له و نجيناه من الغم و کذلک ننجي المؤمنين

پنجشنبه، اردیبهشت ۱۴، ۱۳۸۵

سدسازی

نورمن اسميت در کتاب تاريخ سدها در بخشي که به سدهاي مسلمانان اختصاص داده است سخن را چنين آغاز مي کند
تاريخ نگاران مهندسي شهرسازي تقريباً به طور کامل دوره اسلامي را به فراموشي سپرده اند و به خصوص تاريخ نگاران سدسازي چنين رفتاري داشته اند. يا به هيچ وجه ارجاعي به فعاليتهاي مسلمانان در اين زمينه نداده اند يا حتي بدتر مدعي شده اند در طي دوران اموي و عباسي سدسازي، آبرساني و ساير فعاليتهاي مهندسي دچار پسرفت چشمگيري شده اند و به ورطه انقراض و اضمحلال افتاده است. چنين ديدگاهي هم نامنصفانه و هم نادرست است

چنين ديدگاهي از سوي پيسي نيز ابراز شده است. او توجه مي دهد که اغلب گفته مي شود مهندسي آبي تحت حاکميت مسلمانان پيشرفت اندکي داشته است و دستاوردهاي اينان به زحمت به سطحي فراتر از تواناييهاي يونانيان و روميها رسيده بوده است. پيسي اين ديدگاه را چنين تصحيح مي کند که تمدن اسلامي روشهاي باستاني را اخذ مي کند تا نيازهاي عصري جديد را برآورده سازد و مسلمانان کاربرد فناوريهاي مکانيکي و آبي را به نحو قابل توجهي توسعه مي دهند. توضيح علل تحقير دستاوردهاي مسلمانان چنان که بوسيله اسميت، پيسي و ديگران گواهي داده شده است نياز به کار عظيمي دارد که جنبه هاي مختلف سياسي، ديني و تاريخي را در بر مي گيرد

سدها و فنون ساخت و ساز

مسلمانان تعداد زيادي سد با تنوع فراوان ساختاري و شکلي ساختند. عمده اولين سدهاي مسلمانان در خود عربستان کامل شدند. اطلاعات کامل درباره ارتفاع، طول و نسبت بين ارتفاع و طول آنها بوسيله اشنيتر ارائه شده است. او همچنين مشخص مي کند که به استثناي سد قصيبه در نزديکي مدينه که ساختاري با ارتفاع سي متر ارتفاع و دويست و پنج متر طول بوده و در نقشه خود اندکي انحنا داشته است، در ساير موارد ساختمان سدها بدون انحنا بوده اند. حدود نيمي از چنين سدهايي در يک انتهاي خود ساختاري براي سرريز آب در مواقع سيلابي داشته اند که در طي جريان آب بعد از سد ديواري براي هدايت آب سرريز شده به فاصله مناسب و امني از پاي ديواره سد ساخته مي شده است. اشنيتر همچنين گزارش مي دهد که حدود يک سوم اين سدهاي بسيار اوليه در دوره اسلامي (قرنهاي هفتم و هشتم ميلادي) همچنان دست نخورده باقي مانده اند. در عراق در حومه بغداد تعداد قابل توجهي از سدها طي حاکميت خلفاي عباسي ساخته شدند. بيشتر اين سدها بر روي دجله ساخته شده اند و تعدادي نيز بر آبراهه هاي جدا شده که سطح بالاي مهارتهاي مهندسي را به نمايش مي گذارند. در ايران سد کبار يافت مي شود که متعلق به قرن سيزدهم بوده و قديمي ترين سد منحني شناخته شده است که برجاي مانده است. سد هسته اي از سنگهاي نتراشيده بنايي دارد که درميان ساروج قرار گرفته اند. ساروج از آهک کوبيده شده با خاکستر يک گياه بياباني بومي به دست مي آمد که اين خاکستر آهک را براي شرايط نمناک مناسب مي ساخت. اين ترکيب منجر به ساروجي محکم، قوي و نفوذناپذير مي شود که براي سدسازي شرايط آرماني داشت و دليل عمده اي براي عمر طولاني چنين سدهايي و عدم بروز ترک در ساختمان آنهاست. خيلي پيشتر از اين سد در افغانستان امروز سه سد بوسيله شاه محمود از غزنه (998-1030) در نزديکي پايتختش ساخته شد. يکي به افتخار او نامگذاري شده و در صد کيلومتري جنوب غربي کابل دارد که سي و دو متر ارتفاع و دويست و بيست متر طول دارد

سدسازي در اسپانياي مسلمان فعاليتي پررونق بود. در شهر کوردوبا و بر رودخانه گوادالکوير ساختماني که احتمالاً قديمي ترين سد بازمانده دوره اسلامي در اين کشور است قرار دارد. براساس گزارش جغرافي دان قرن دوازدهم، الادريسي اين سد از سنگ قبطيه ساخته شده و شامل ستونهايي از مرمر مي شده است. سد در عرض رودخانه مسيري شکسته و زيگزاگ دنبال مي کند. اين شکل هدف سازندگان را براي ايجاد يک تاج طولاني و افزايش قابليت سرريز مشخص مي کند. بقاياي سد هنوز امروز هم ديده مي شود که چند پايي بالاتر از بستر رودخانه قرار دارد. هرچند در شکل اوليه خود احتمالاً اين سد هفت يا هشت پا بالاتر از حداکثر سطح آب رودخانه قرار مي گرفته است و هشت پا ضخامت داشته است

فنوني که بوسيله بنايان و مهندسان مسلمان مورد استفاده قرار مي گرفتند از سطوح بالايي از ابتکار برخوردار بود. به عنوان مثال بر رودخانه توريا که باز هم در اسپانيا قرار دارد هشت آبراهه ساخته شده است. اندازه گيريهاي جديد نشان داده است که مجموع ظرفيت اين مجاري کمي کمتر از ظرفيت کلي رودخانه است که اين احتمال را مطرح مي کند که مسلمانان قادر به اندازه گيري و درجه بندي جريان رودخانه بوده اند و سدها و آبراهه هاي خود را متناسب با اين ظرفيت مي ساخته اند. اسميت درباره چنين مهارتهاي به تفصيل شرح داده است. مهندسان مسلمان با روشهايي پيچيده کار ارزيابي سرزميني را به انجام مي رساندند تا سدهاي خود را در مناسبترين منطقه بنا کنند و نيز تشکيلات بسيار پيچيده آبراهه ها را جهت استفاده از آب سد بوجود آورند. آنان براي چنين مقاصدي از اسطرلابها و محاسبات مثلثاتي سود مي جستند

اطراف بغداد آب به داخل آبراهه نهروان جدا مي شد تا جهت آبرساني مورد استفاده قرار گيرد. کار ارتقا و تقويت بر روي تشکيلات قديمي و از پيش موجود به انجام مي رسيد. سدها از قطعات سنگي که با دقت برش داده شده بودند و با ميخهاي آهني به يکديگر اتصال يافته بودند ساخته شده بودند. در سوراخهايي که براي تعبيه ميخها ايجاد شده بود براي درزگيري بيشتر از سرب مذاب ريخته مي شد. يک نمونه قابل توجه چنان که هيل را تحت تأثير قرار مي دهد سدي در مريب يمن مي باشد که قطعات سنگي به دقت برش داده شده و چفت شده آن بوسيله ميخهاي سربي در محل تلاقي محکم شده اند. اين ساختار چهارده متر ارتفاع و ششصد متر طول دارد و تشکيلات آبي مفصلي را شامل مي شود که آب بندها، دريچه هاي تخليه آب، مخزن جمع آوري و مخزن تقسيم آب بخشي از آن مي باشد. چنين ساختار قدرتمندي براي حدود ده قرن پابرجا ماند تا کمبود مالي و فني حفظ آن را ناممکن ساخت

باز در اسپانيا، اسکات درباره بناي مخازن آب تشريح دقيقي به انجام مي رساند و اشاره مي کند که سيمان به کار رفته خود از سنگ محکمتر بوده است. احتمالات چنان در نظر گرفته مي شد تا هيچ گونه سرريز ناخواسته اي بوجود نيايد و حتي در طي بدترين سيلابها هيچ آسيبي بوجود نيايد. شاهدي از نبوغ مهندسي مسلمانان مربوط به اين حقيقت است که اين سدها به زحمت هرگونه تعميري در هزار سال نياز داشته اند. هشت سد بر رودخانه توريا در نگاه اول چنين به نظر مي رسد که وزن زيادي را بر زيرساختهاي خود وارد مي کنند. بناي هر سد گاه حدود پانزده پا در داخل بستر رودخانه فرو مي رود و با اضافه کردن رديفهايي از ستونهاي چوبي حمايت بيشتري بوجود مي آيد. چنين تشکيلات مستحکمي با دانستن رفتار غيرقابل پيش بيني رودخانه که در دوره هاي سيلابي جرياني صدبرابر بيشتر از مواقع طبيعي دارد قابل توجيه است. اين ساختمانها در چنين مواقعي بايستي در برابر ضربات خردکننده آب، سنگها، صخره ها و درختان مقاومت کنند. اين سدها که اکنون حدود هزار سال عمر دارند هنوز قادرند نيازهاي آبرساني والنسيا را تأمين کنند بي آن که نياز به اضافاتي در سيستم خود داشته باشند

بر رودخانه سگورا مسلمانان سدي ساختند تا سرزمينهاي وسيع ناحيه موريکا را مورد آبرساني قرار دهند. اما به علت طبيعت سرزمين و نيز موقعيت جغرافيايي آن طراحي و ساخت چنين سدي بايستي به شکلي کامل و دقيق صورت مي گرفت. ارتفاع سد تنها بيست و پنج پا بود و با اين وجود ضخامت پايه آن صد و پنجاه يا صد و بيست و پنج پا بود که ممکن است بسيار زياد به نظر برسد. چنين ضخامتي براي استحکام سد در بستر سست و نرم رودخانه لازم بود تا مانع از جابجايي آن شود. آب از روي تاج سد جريان مي يافت و ابتدائاً در مسيري عمودي حدود سيزده تا هفده پا بر روي يک سکوي مسطح سقوط مي کرد و سپس طول سد را مي پيمود. چنين تشکيلاتي براي هرز دادن انرژي آبي که از فراز تاج جريان مي يافت مورد استفاده قرار مي گرفت. سپس اين سرريز با گذر از بخشهاي مسطح يا با شيب کم در اين سمت سد به پاي سد جريان مي يافت. بدين طريق تمامي سد به عنوان يک دريچه آبي رفتار مي کرد و انرژي که آب با سقوط از بيست و پنج پا ارتفاع پيدا مي کرد در طي اين مسير در سد پراکنده و منتشر مي شد. و از اين طريق خطر کنده و خالي شدن زير تشکيلات سد در سمت پايين جريان آب سد به مقدار زيادي کاهش مي يافت. مانند ساير سدها قلوه سنگهاي بنايي و ساروج براي بخش داخلي سد مورد استفاده قرار مي گرفت و ساخت کل تشکيلات با استفاده از قطعات بزرگ سنگي به پايان مي رسيد

تخريب سدهاي مسلمانان

مانند بسياري ديگر از جنبه هاي قابل توجه تمدن اسلامي پس از اين که تغيير و تحولات ايجاد مي شدند تخريب و ويرانگري به دنبال آن اتفاق مي افتاد. سدهاي مسلمانان در اکثريت عمده خود از يورش برعليه اسلام نتوانستند بگريزند. در سال 1220 سپاهيان چنگيز خان تمامي مناطق شرقي سرزمين مسلمانان را ويران ساختند. تخريب سد جرجانيه در جنوب درياي آرال رودخانه سيحون را از مسيرش منحرف کرد و درياي آرال را از آب آن محروم ساخت بطوري که قرنها بعد منجر به خشکي قريب الوقوع آن شد. صد و شصت و سه سال بعد در سال 1383 اردوهاي تيمور کار پيشينيان خود را تکميل کردند. تاتارها سرزمين را به نابودي کشيدند. زرنج پايتخت استان سيستان به سرنوشتي وحشتناک گرفتار شد. تمامي سدها و آثار آبرسانيش به تباهي کشيده شدند. سرنوشت مشابهي براي بند رستم و منطقه بوست پيش امد. امروز هرچيزي که به زحمت در آن ديار برجاي مانده زماني تخت اقتدار دستاوردهاي عظيم مهندسي ساختماني بوده است

اين نوشته ترجمه اي از اين متن است

هیچ نظری موجود نیست: