رباط سوسا

معرفي

يکي از ساختمانهاي مهندسي دفاعي که مسلمانان معرفي کردند عمارتهاي شبه قلعه اي بودند که با نام رباط خوانده مي شدند. اين ساختمانها به عنوان پايگاهي براي عمليات نظامي و نيز دفاع در برابر تهاجمات خصمانه عمل مي کردند. رباط همچنين براي جا دادن تعداد مناسبي از سربازان که با نام مربطون خوانده مي شدند تجهيز شده بود. اينان فداييان مذهبي بودند که نذر کرده بودند براي عبادت و تعليم و زندگي مؤمنانه در مواقع صلح در رباط سکونت کنند. در مواقع جنگ اين مربطون سربازان خط اول را تشکيل مي دادند که از جمعيت مسلمانان دفاع مي کردند و به نداي معبودشان لبيک مي گفتند: اي کساني که ايمان آورده ايد، با پايداري بر ديگران غلبه کنيد، آماده باشيد و وظيفه خود را نسبت به خداوند مورد مراقبت داشته باشيد تا شايد کامياب شويد (قرآن، 3؛200) اين ساختمانها در تمامي سرزمينهاي مسلمانان گسترده شده بودند و به خصوص در مناطق مواجهه با خطرات خارجي که با نام ثغور شناخته مي شدند متمرکز شده بودند. به عنوان نمونه ابن خلدون گزارش کرده است امير اغلبي، ابوابراهيم احمد در مجموع ده هزار رباط در شمال آفريقا ساخت. امير اغلبي قيروان، زياده الله با اهداف مشابه رباط سوسا را در سال 821 ساخت. رباط و بندر سوسا از شمال آفريقا در برابر تهاجمات خارجي دفاع کرد و در فتوحات سيسيلي کمک رساني کرد

نقشه ساختمان

رباط از يک عمارت مستطيلي شکل که با ديوارهاي بسيار مقاوم محاصره شده است ساخته شده است. اين ديوارها با شکافهايي براي تير اندازي تجهيز شده و با سه برج دايروي استحکام يافته است. در جانب جنوبي، برج مياني تبديل به يک دالان ورودي شده است و بر فراز برج جانبي مناره اي استوانه اي بالا رفته است. چنين شکلي برخلاف مناره هاي مربعي مشهور شمال آفريقا و تونس نمونه اي نامعمول است. انتخاب اين شکل تأکيدي بر استفاه دوگانه مناره براي مراسم اذان گفتن و نيز برجي دريايي براي راهنمايي کشتيها و تحت مراقبت گرفتن کشتيهاي دشمن است. ورودي رباط يک دروازه تنگ قوسي شکل است که به محل تلاقي دو تالار طاقدار باز مي شود. در طاق اين تالار سوراخي تعبيه شده است که از طريق حجره اي در طبقه بالا مورد دسترسي قرار مي گيرد. از طريق اين روزنه روغن و آب جوشان و سنگهاي بزرگ قابل تخليه است تا در مواردي که مهاجمان با اجبار قصد ورود به ساختمان را دارند بر سرشان سرازير شود

آن سوي تالار محوطه اي قرار دارد که بخش مرکزي مجتمع را مي سازد. اين محوطه در احاطه راهروهاي طاقدار و گنبدي قرار گرفته است. به اين راهروها درهاي حجره هاي فراواني باز مي شوند. برفراز اين حجرات، مجموعه اي ديگر از اتاقهاي گنبدي قرار دارد که از طريق بهار خوابي که در واقع سقف راهروهاي زيرين را تشکيل مي دهد در دسترس قرار مي گيرند. اين اتاقها محيطي کامل براي تعليم و زندگي ساکنان رباط فراهم مي کرد. مسجد رباط در نيمه جنوبي اتاقهاي طبقه اول قرار دارد. مسجد متشکل از يازده راهرو است که با گنبدهاي بشکه اي پوشيده شده و با گنبد بزرگتري که از سطح عمومي سقف رباط بالاتر قرار مي گيرد در منظره بيروني مورد تأکيد قرار گرفته است

اهميت معماري و طراحي رباط

اهميت اساسي اين عمارت مربوط به دو عنصر است. اول ترکيب فضايي که بعداً تأثير خود را بر روي تعدادي از مساجد شامل مساجد شهر سوسا مثل مسجد جامع و مسجد ابوفتاته گذاشت. هر دوي اين مساجد از طراحي مشابهي برخوردار هستند. مساجد ديگري که تحت تأثير رباط ساخته شدند مساجد ابن مردم و کسا دلاس تورنرياس (تولدو قرن دوازدهم) در اسپانيا و مسجد تريکز در بلخ بودند. با اين حال براساس نظر مرکاييس رباط سوسا خود با الهام از رباط مناستير (تونس) که در سال 796 حدود بيست و پنج سال قبل ساخته شده بود، بنا شد

اهميت عمده ديگر فني است که در استفاده قابل توجه از طاقهاي بشکه اي و تقاطعي سنگي در ساختمان رباط متجلي مي شود. اگرچه ساختن چنين طاقهايي ابداعي از سوي مسلمانان محسوب نمي شود و هر دوي اين طاقها در ساختمانهاي رومي وجود داشته اند. طاقهاي بشکه اي تا حدود زيادي در انبارها و تونلهاي رومي مورد استفاده بوده است و نمونه هايي از طاقهاي تقاطعي در کليساهاي مسيحي (رومي و بيزانسي) يافت مي شوند. با اين حال اين طاقها عمدتاً از ماده اي باثبات ساخته مي شدند که از ترکيب سنگهاي نتراشيده و سيمان بدست مي آمدند و با استفاده از تخته بندي کردن به انجام مي رسيد. نمونه سوسا و نيز رباط مناستير مهارت و استادي بزرگي را در ساختن طاقهاي سنگي به نمايش مي گذارد که طي آن به نظر مي رسد طاقهاي سنگي درست به همان شيوه ديوارهاي سنگي، سنگ به سنگ ساخته مي شدند. مهمترين از اين استفاده از قوسهاي سنگي در فاصله هاي منظم از يکديگر و در زير طاقهاست تا حمايت بيشتري از طاق را همچنين در زمان بنا کردن طاق مهيا کند. اين قوسها بوسيله مسلمانان با نام هانيات شناخته مي شدند و اولين نمونه ثبت شده چنين عنصري در ساختمان سازي مربوط به مسجد قصر اخيدر (عراق، سيرکا؛ 774-75) مي باشد. بعداً اينها در اروپا مورد ابداع مجدد قرار گرفتند و با نام دنده شناخته شدند. توافقي عام بين دانشمندان وجود دارد که دنده ها سبک ساختمان سازي را متحول کردند. دنده ها همچنين مسؤول شيوع و گسترش کليساهاي بزرگ قرون وسطي هستند که با سبکي رومي ساخته مي شدند. تشابه روشني بين هانيات رباط سوسا و اين دنده هاي اروپايي وجود دارد

علاوه بر اين مسلمانان در حد چنين نوعي از طاقهاي دنده دار متوقف نشدند و انواع متقاطع و خاجي آن را نيز معرفي کردند چنان که نمونه هايي از آنها را در مساجد کوردوبا و باب مردم تولدو مي بينيم. پذيرش گسترده اي در اين رابطه وجود دارد که اين سبک از طاقهاي دنده دار (کوردوبا و تولدو) به اضافه قوسهاي نوکدار، نقشي اساسي در معرفي سبک مشهور گوتيک که در اروپا بين قرنهاي سيزدهم و شانزدهم گسترش يافت، داشته است

نتيجه

دو نکته مهم هستند که مي توان از آنچه در بالا آمد اخذ کرد. اول اين که شواهد سهم مهم رباط سوسا را در توسعه معماري از طريق استفاده از طاقهاي دنده دار نشان مي دهند. چنين فني در اروپا تا قرن يازدهم، حدود دويست سال پس از کاربرد آن در سوسا مورد استفاده نبود. اين خود شاخصي روشن از تأثير مداوم معماري مسلمانان بر اروپا و دنياي خارج است. دوم اين که رباط به عنوان نوعي ساختمان متفاوت ابداع شد تا از سرزمين مسلمانان در برابر مهاجمان دفاع کند. ترکيب موفقي از وظايف تعليم نظامي و حفظ آمادگي با وظايف مذهبي عبادت و تعليم و مطالعه بي شک يکي از اجزاي مهمي بود که پيروزي اجداد مسلمانان را شکل داد بود

اين رباطها مدتها قبل رها شدند و در بسياري موارد متروکه شدند. در سوسا، رباط به خوبي حفظ شده است که شايد به خاطر شانس خوبي بوده است که با ديدار بازديدکنندگان خارجي به دست آورده است. با اين حال متأسفانه علائم تکان دهنده اي از برخورد نامناسب و بي حرمتي وجود دارد که براي بسياري از بازديدکنندگان زشت محسوب مي شود. به کار بردن برخي نقاشيهاي بي سليقه هنر مدرن به خصوص نمايش دو زن برهنه بر روي اين ديوارهاي مقدس يک سواستفاده و بي حرمتي نسبت به ميراث اسلامي است. در اين رابطه ما از مسؤولين مربوطه در تونس خواهش مي کنيم تا مداخله نموده و احترام و شأن و شرافت اين ساختمان بزرگ تاريخي و هنري را احيا نمايند

اين نوشته ترجمه اي از اين متن است

تصاوير مربوط را در صفحه متن اصلي ببينيد