و ذا النون اذ ذهب مغاضباً فظن ان لن نقدر عليه فنادي في الظلمات ان لا اله الا انت سبحانک اني کنت من الظالمين فاستجبنا له و نجيناه من الغم و کذلک ننجي المؤمنين

پنجشنبه، اردیبهشت ۲۸، ۱۳۸۵

مروری بر جغرافیای مسلمانان

جغرافياي مسلمانان موضوعي است که به طور گسترده اي بوسيله دانشمندان مورد بررسي قرار گرفته است. کتابشناسي غني در اين مورد گواهي مي دهد. بهترين اثر در اين باره، به نحو عجيبي کمترين نمونه منتشر شده در اين زمينه است. در واقع درباره اثر آي واي کراچوکوفسکي تنها بريده هايي از آن به زبان فرانسوي ترجمه شده است و در زبانهاي عربي و انگليسي هيچ بخشي از آن در دسترس نيست. اين کتاب 919 صفحه اي فعاليتها و دستاوردهاي 260 جغرافي دان مسلمان را پوشش مي دهد و کتابشناسي 54 صفحه اي دارد و چنان جامعيتي دارد که نويسنده براي تکميل کردن آن چهل سال وقت صرف کرده است. ام کانارد در مروري بر اثر کراچوکوفسکي مي گويد: محصولي از يک عمر زندگي به ما هديه شده است

جغرافياي مسلمانان شاخه هاي متعددي را در بر مي گيرد. در بين اينها مواردي چون نقشه کشي، توصيفات مسافران درباره سرزمينها و مناطقي که از آن مي گذرند، زمين سنجي، جستجوي دريايي و ساير موارد مطرح هستند. به خاطر اين تنوع و گستردگي اين موضوع به بخشهايي تقسيم مي شود. آن چه از اين پس مي آيد به توصيفاتي که مسافران و جغرافي دانان مسلمان درباره سرزمينهايي که از آن گذشته اند ارائه داده اند مي پردازد. اين گزارشات درباره برخي مناطق از جمله چين که مسلمانان قرنها در ديدار از آن بر مارکو پولو پيش دستي کرده بودند اولين نمونه در نوع خود هستند و بدين ترتيب به منزله جواهري اطلاعاتي در زمان خود اهميت داشتند. يکي از چنين گزارشاتي توصيفات ابن فضلان درباره اروپاي شمالي و بخصوص اسکانديناوي است که الهام بخش داستان نويس مشهور، ميشل کريشتون براي داستان جنگجوي سيزدهم بوده است. در مجموع ترجمه آثار علمي مسلمانان در قرن دوازدهم معرفي کننده انتقال عظيمي در دانش است به نحوي که جغرافياي مسلمانان اطلاعات وسيعي درباره جهان از جمله بخشهايي از آن که در آن زمان تنها در حلقه خيال وجود داشتند، تقريباً شبيه وضعيتي که زماني مريخ در عصر ما داشت ارائه مي دهد

آزادي مسافرت

اسلام اصرار داشت مردم را به گستراندن اذهان و آفاق خود برانگيزد تا درباره عجايب خلقت خداوند بدانند. سرزمينهاي گسترده اسلام نيز جبهه هاي وسيعي را شامل مي شدند. بدين ترتيب بيروني در کتاب تعيين حدود مناطق مي گويد: "اسلام پيش از اين از سرزمينهاي شرقي زمين تا بخشهاي غربي آن نفوذ کرده است. اين بخشها در سمت غرب به اسپانيا (آندلوس) و در سمت شرق به سرزمينهاي مرزي چين و حدود مياني هند امتداد مي يابند، در جنوب به حبشه و سرزمينهاي زنگ (از قبيل جنوب آفريقا، مجمع الجزاير مالاي و جاوه) و در شمال به کشورهاي ترکها و اسلاوها مي رسد. بدين ترتيب مردم مختلف در تفاهمي متقابل در کنار يکديگر قرار مي گيرند که تنها هنر خود خداوند مي تواند از آن فرا رود." بدين ترتيب به دست آوردن اطلاعات درباره اماکن گوناگون آسانتر و ايمنتر شد و علاوه بر آن جغرافياي يوناني بطلميوسي تصحيح شد بدين ترتيب که سرزمينهايي که در سمت غرب مورد انتظار بودند در بخشهاي شرقي يافت مي شدند و سرزمينهاي مورد انتظار در شرق در غرب يافت مي شدند. بوليت همچنين بر اين نظر است که جامعه اسلامي جايي بود که مسافرتهاي طولاني امري معمول بودند. اين نظر با دانستن اين که شواهد تاريخي درباره موانع سياسي براي مسافرت حتي بين حکومتهاي متخاصم يا به دنبال تلاش دولتها براي تحت کنترل گرفتن رفت و آمدهاي رعاياي خود نادر است، مورد حمايت قرار مي گيرد. يک شاخص براي يک دولت موفق و قدرتمند اسلامي امنيت راهها بود به نحوي که مسافران هرجا که بخواهند بتوانند مسافرت کنند و نيازي به رفت و آمد پنهان نداشته باشند

تعاملات با چين

حدود ميانه قرن دهم بود که کشتيهاي مسلمانان به شهر چيني خان فو، کانتون امروزي رسيدند و در آنجا به زودي يک مرکز تجمع مهم مسلمانان بوجود آمد. اولين توصيف از چين از اين تاريخ پيشي مي گيرد و در واقع مربوط به اوئل قرن نهم مي شود. اين گزارش مربوط به اثر يک بازرگان به نام سليمان و يک سياح به نام ابن وهاب مي شود که گزارشات او از سوي يک مسلمان از سيراف به نام ابوزيد حسن مورد استفاده قرار مي گيرد. ابوزيد به اين موضوع اشاره مي کند که گزارشات و داستانهاي دست کاري شده ملوانان را بازنويسي نکرده است و بهتر است در هر حال واقعيت را هرچه کوتاهتر نقل کرد. او خبر مي دهد که کشتيهايي که به مقصد چين حرکت مي کنند از بصره و سيراف حرکت مي کنند. کشتيهاي چيني که بسيار بزرگتر از کشتيهاي مسلمانان هستند(مقاله زنگ هي - دريادار مسلمان چيني را ببينيد) نيز از سيراف ديدار مي کنند و در آنجا کالاهاي تجاري را که از بصره آمده است بارگيري مي کنند. از آنجا کشتيها به ساحل عربي، مسقط، سپس عمان و از آنجا به هند عازم مي شوند و پس از آن نقاط توقف مختلفي براي رد و بدل کالا دارند و در نهايت به چين مي رسند

پر رفت و آمدترين بندر چيني خان فو بود. بازرگانان مسلمان تشکيلات خاص خود را داشتند و رد و بدل کردن کالاها با حضور مأمورين امپراطور به انجام مي رسيد. آنان پيش از هر خريدار ديگري کالاهاي مناسب امپراطور را برمي گزيدند. از خان فو برخي تجار مسلمان تا پايتخت امپراطور خومدا با طي يک مسير دو ماهه پيش مي رفتند. ابن وهاب درباره برخوردهايي که با امپراطور چيني داشته است و برخي عقايد او درباره مذهب مي نويسد. او همچنين پايتخت چيني را تقسيم شده به دو نيمه توصيف مي کند که بوسيله يک راه طولاني و عريض از يکديگر جدا شده اند. در يک سمت امپراطور و اطرافيانش ساکن هستند و بخشهاي دولتي قرار گرفته اند. در سمت ديگر مردم و بازرگانان زندگي مي کنند. هميشه اوائل روز مأموران و خدمتکاران از نيمه اول وارد بخش دوم مي شوند و خريدهاي خود را انجام مي دهند و سپس بازمي گردند و ديگر دوباره ديده نمي شوند. چين براساس برداشتهاي بازرگانان مسلمان يک کشور امن است و به خوبي اداره مي شود. قوانين براي تأمين امنيت مسافران و نيز نظارت مناسب بر آنان وضع شده اند

مسافرتهاي المقدسي، ابن خردادبه، ابوالفدا و ياقوت

يک مسافر تواناي ديگر که بسياري از کشورها را قبل از ابن بطوطه گشته بود المقدسي از قدس (اورشليم) بود. گزارشات وسيع او از مسافرتهايش در مقاله ديگري با عنوان علوم اجتماعي اسلامي ارائه شده است. او واجد اين تفاوت بود که اولين جغرافي داني بود که نقشه ها را با رنگ طبيعي چنان که امروز انجام مي شود بوجود آورد. او در مسافرتهايش از اورشليم آغاز کرد و تقريباً تمامي بخشهاي جهان اسلام را مورد بازديد قرار داد. کتاب او با عنوان احسن التقسيم في معرفه الاقاليم حدود سال 985 ميلادي کامل شد. گزارشات خوبي از اين اثر بوسيله جي اچ کرامرز ارائه شده است. وي چنين نتيجه گيري کرده است: "هيچ موضوع مورد علاقه جغرافي نوين وجود ندارد که از سوي المقدسي بدان پرداخته نشده باشد" ميگوئل معتقد است المقدسي ابداعگر "علم جغرافياي فراگير" بوده است

مسافران و جغرافي دانان ديگري به نحو وسيعي سرزمينهاي اسلامي را توصيف کرده اند. در بين آنها کتاب البلدان اليعقوبي است که در سال 891 پس از سپري کردن زماني طولاني در مسافرتهاي گوناگون به اتمام رسيد. اين اثر اطلاعاتي درباره اسامي شهرها و کشورها، مردمان آنها، حاکمان، فاصله بين شهرهاي بزرگ و کوچک، مالياتها، مکان نگاري، منابع آبي و ساير موارد ارائه مي دهد. ابن خردادبه (درگذشت 912 ميلادي)المسالک و الممالک را نوشت که نقشه و توصيفي کامل از راههاي تجاري اصلي دنياي اسلام ارائه مي دهد و در آن به سرزمينهاي دوردستي همچون چين، کره و ژاپن ارجاع داده است و توصيفاتي از ساحل جنوبي آسيايي تا مناطق دوردستي چون برهماپوترا، جزاير اندامن، مالايا و جاوه به دست مي دهد

هیچ نظری موجود نیست: